Yaşar ÖZER
Zeynep KAPLAN
6 maddede CAATSA ve ABD Türkiye gerginliklerinin kısa tarihi…
Kelam konusu Türkiye-ABD münasebetleri olduğunda Cumhuriyet tarihi anlatmakla bitmeyecek ayrıntılarla dolu. İki ülke ortasındaki ilgiler periyoda ve koşullara nazaran sürekli değişmiş, vakit zaman ABD’nin Türkiye’ye yaptırımlar uyguladığı olmuştu. Yaptırımın ötesinde ambargo uygulanan bir periyot de var. Tıpkı bugünkü üzere ‘gizli ambargo’ olarak nitelendirilebilecek diğer bir devir de mevcut.
CAATSA YAPTIRIMLARI
Rusya’dan S-400 hava savunma sistemlerinin alımı nedeniyle Türkiye’ye yönelik neredeyse 3 yıldır masada tutulan ABD yaptırımları hayata geçti. CAATSA (ABD’nin Hasımlarıyla Yaptırımlar Yoluyla Gayret Etme Yasası) kapsamında uygulanan yaptırımlar nedeniyle Savunma Sanayii Başkanlığı ABD’den ihracat lisansı alamayacak, ABD’li ve milletlerarası finans kuruluşlarının kredilerinden faydalanamayacak. Savunma Sanayii Lideri İsmail Demir ile bir arada üst seviye yetkililerinden Mustafa Alper Deniz, Serhat Gençoğlu ve Faruk Yiğit de yaptırım listesine alındı.
ABD’nin CAATSA yaptırımlarını Emekli Washington Büyükelçisi Faruk Loğoğlu ve dış siyaset uzmanı Prof. Dr. İlhan Uzgel’in görüşleri doğrultusunda altı unsurda inceledik. Fakat öncesinde bugünü daha iyi anlamak için ambargo ve yaptırımlarla ilgili ön plana çıkan tarihi olayları bir hatırlayalım. Birinci sırada doğal ki Kıbrıs Barış Harekâtı sonrası ABD’nin Türkiye’ye uyguladığı silah ambargosu var. Aslında bu olay yaşanan birinci pürüz değil ancak ambargo düzeyindeki birinci ve tek hadise.
ABD’nin silah ambargosu
1974 yılındaki Kıbrıs Barış Harekatı’nın sonuçları Türkiye açısından ağır olmuştu. 18 Aralık 1974’te Temsilciler Meclisi’nin kabul ettiği silah ambargosu, Şubat 1975’te başlamış; Ağustos 1977’de kısmen, 1978’in Eylül ayında ise büsbütün kaldırılmıştı. Türkiye’nin Kıbrıs müdahalesi, antlaşmalardan kaynaklanan haklı nedenlere dayanıyordu. Bu türlü bir aksiyon sonrası silah ambargosu uygulanması haksızlıktı.
Ambargo NATO içinde kıymetli bir pozisyonda bulunan Türkiye’yi örgüte yabancılaştırdı. ABD’nin Türkiye’deki askeri üslerinin varlığı ise tehlikeye girdi. Ambargonun kaldırılmasında 1978’de İran’da başlayan sokak çatışmalarının da tesiri oldu. 1979’da İran Şahı İstek Pehlevi’nin devrilişi ABD-İran alakalarını geri dönüşü olmayan bir noktaya getirecek ve bölgede alternatifsiz kalan ABD için Türkiye münasebetlerinde yeni bir devir başlayacaktı. Ambargoya karşı Türkiye’nin kullandığı “ABD tesislerini kapatma” kozu tesirli olmuştu.
‘Gizli ambargo’: Fırkateyn teslimatı
Bir öteki önemli sorun doksanlı yıllarda yaşanan fırkateyn teslimatında ortaya çıktı. ABD’nin Türkiye’ye ikisi hibe, başkası kiralama yoluyla verdiği Perry sınıfı üç fırkateyn teslim edilmedi. Türk basını bu olayı ‘gizli ambargo’ olarak tanımlamıştı. Türkiye tarafından 480 kişilik işçi gemileri almak için ABD’ye gönderilmiş fakat teslimat bir türlü yapılmamıştı. Bu bekleyiş Türkiye’ye 50 milyon dolara mâl oldu. Clinton idaresinin tıpkı yıl yapılacak seçimler ve Ocak 1996’da yaşanan Kardak buhranı yüzünden teslimatı geciktirdiği belirtilmişti.
CAATSA’dan öncesi
Yakın tarihe geldiğimizde ABD’nin Türkiye aleyhine aldığı değerli kararlar kelam konusu. Foreign Policy Research Institute Araştırma Yöneticisi ve Türkiye uzmanı Aaron Stein’a nazaran Kongre tarafından toplamda kaç mutabakatın Türkiye aleyhine engellendiği bilinmiyor. Bilinen engellemeler ise şöyle:
- F-16’ların yenilenmesi muahedesi
- ATAK helikopterlerinin motorları için Türkiye’ye ihracat lisansı verilmesi
- Türkiye’nin F-35 programından çıkarılması
Aaron Stein’a nazaran; Türkiye’ye askeri alanda mali olarak en çok darbe vuran yaptırım F-35 programından çıkarılmak oldu. Stein, “Türkiye’ye karşı ilan edilmeyen önemli bir silah ambargosu var” diyor. CAATSA yaptırımları Türkiye’ye yönelik yaptırım zincirinin son halkası. Emekli Washington Büyükelçisi Faruk Loğoğlu ve dış siyaset uzmanı Prof. Dr. İlhan Uzgel CAATSA yaptırımlarına ait akla takılan soruları yanıtladı.
6 UNSURDA CAATSA YAPTIRIMLARI
1-) KARARIN ARKASINDAKİ NEDEN NE?
Loğoğlu kararın gerisinde bir görünen bir de görünmeyen sebebi olduğu görüşünde. ABD’yi yakın tanıyan isimlerden Loğoğlu, “Görünen neden, ABD’nin öteden beri bizim ulusal güvenliğimiz bakımından hassas olan kıymetli olan bilgilerin S-400 füzeleri bağlamında çalınabileceği ve bunun ABD için güvenlik riski yarattığı telaffuz savı ve görüşü var. Görünmeyen münasebet ise son vakitlerde Türkiye ile ilgili hususları ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo ele aldı. Şayet Pompeo Lider Trump’ı dürtmeseydi, yaptırımların uygulanması Biden idaresine kalacaktı. Ama Pompeo iç siyasi planları noktasında bildiri vermek için Trump’ı bu istikametten teşvik etmiş olabilir” diyor.
ABD’nin 2015’ten beri Rusya’ya yaptırım uyguladığını belirten Prof. Dr. İlhan Uzgel, “Amerikan sistemi bu mevzuda çok kararlı. Bu silah sistemlerini üreten şirkete bilhassa yaptırım uyguluyor ve buradan silah almayın diyorlar. Biliyorsunuz Mısır ve Katar da ‘alma ihtimalimiz var’ dediler. O yüzden Amerika sert bir reaksiyon gösterdi” diyor.
Uzgel’e nazaran ABD, Türkiye’ye S-400’ler konusunda ses çıkarmasa liderliği sorgulanacaktı. Uzgel, ABD’nin kendi müttefiklerine kelam geçirememiş bir ülke üzere görünmesine müsaade vermeyeceğini belirtiyor.
2-) CAATSA YAPTIRIMLARI BİR EGEMENLİK İHLALİ Mİ?
Loğoğlu yaptırımların egemenlik hakkı ihlali olduğu görüşünde değil. Emekli Büyükelçi, “Aldığımız kararları biz uygularız ya da uygulamayız fakat CAATSA yaptırımlarının kararını almak da onların bir egemenlik hakkı. Geniş manada bir ihlal kelam konusu değil. Dar manada da, ‘bunu satmam, bunu vermem’ formunda bir kararda öbür tarafın egemenlik hakkı” değerlendirmesinde bulundu.
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu yaptırım kararıyla ilgili yaptığı son açıklamada “ABD’nin yaptırım kararı hukuken ve politik olarak yanlış. Bu Türkiye’nin egemenlik haklarına bir saldırıdır” demişti. İlham Uzgel ise bu kararın egemenlik üzerinden tartışılmasının gerçek olmadığını söylüyor. Uzgel’in mevzuyla ilgili görüşleri şöyle:
“Türkiye hâkim bir ülke ve istediği savunma sistemini satın alabilir. Amerika da hâkim bir ülke ve ‘Rusya’dan silah satın alan ülkenin savunma sanayi müsteşarına ülkeme giriş yasağı koyarım’ diyebilir. ‘O vakit ben sana finansman kredisi vermem’ diyor. Onlar da kendi egemenliklerini kullanmış oluyorlar. Bu yüzden bu sıkıntıyı buradan tartışmanın gereksiz olduğunu düşünüyorum.”
3-) F-35 Mİ CAATSA MI DAHA BÜYÜK BİR YAPTIRIM?
Türkiye’nin F-35 programından çıkarılmasının CAATSA yaptırımlarına nazaran daha büyük bir yaptırım olduğu söyleyen İlhan Uzgel, “Türkiye parasını ödediği uçakları alamadı. Nedense bu daha az konuşuluyor. Bunu anlamış değilim. Halbuki onun sonuçları daha ağırdı” diyor.
“Türkiye dünyanın en gelişmiş savaş uçağı sistemini almaktan vazgeçti” diyen Uzgel, şöyle devam ediyor: “Pasif bir füze savunma sistemi mi? Yoksa etkin bir savaş uçağı sistemi mi? Türkiye, ne vakit nerede kullanılacağı aşikâr olmayan bir füze sistemi için dünyanın en gelişmiş savaş uçağı sistemini almaktan vazgeçti. 1991, 2003 ve 2011’de patriot sistemleri getirildi buraya. NATO’nun bu türlü bir tarafı var. Füze savunma sistemi Türkiye’de duruyor esasen. ‘Türkiye’nin çok acil gereksinimi var’ diyorlar. Dolayısı ile bunun askeri ve teknik nedenlerden çok siyasal nedenlerle alındığını düşünüyorum.”
ʻʻ
Türkiye parasını ödediği uçakları alamadı. Nedense bu daha az konuşuluyor. Bunu anlamış değilim. Halbuki onun sonuçları daha ağırdı
Prof. Dr. İlhan Uzgel
4-) KARARIN DIŞ SİYASET AÇISINDAN MANASI NE?
Emekli Büyükelçi Loğoğlu’na nazaran bu kararın akabinde Türk-Amerikan bağları daha da gerginleşecek. Yapıtırımların Trump devrine denk geliyor olmasının Biden’ın elini kolaylaştırdığını söz eden Loğoğlu, “Çünkü bunu Trump yapmasa idi Biden’ın Türkiye bakımından yapacağı birinci iş, kongrede alınan kararlar, maddeleşen Savunma Bakanlığı bütçesi bağlamında bu yaptırımları uygulamak olacaktı. O da makûs bir başlangıç olacaktı. Artık hiç olmazsa Türkiye’nin alacağı tutuma bağlı olarak devraldığı sıkıntıları çözmek için karşılıklı adımlar atılır mı atılmaz mı? Onu görmek lazım.” değerlendirmesinde bulundu.
İlhan Uzgel, yaptırım kararı için “bu temel olarak Türk dış siyasetinin tıkanma noktasıdır” görüşünde. Batı ile Doğu ortasında istikrar kurma siyasetinin iflas ettiğini söyleyen Uzgel, “Dış siyasette başarıyı, başarısızlığı ve tıkanmayı ölçmek zordur. Daima söyleniyor ya ‘bu sürdürülebilir değil’ diye. İşte bunu göstermek çok güç. Hem batı ittifakının bir parçasısın ancak o batı ittifakının, yani Transatlantik’in iki tarafı da birebir anda sana yaptırımdan kelam ediyor ve yaptırım uyguluyor. Ayrıyeten Rusya da yanında yok” sözlerini kullanıyor.
5-) RUSYA İLE BAĞLARA BİR TESİRİ OLUR MU?
1975’teki silah ambargosunun akabinde Türkiye NATO’ya yabancılaşmıştı. ABD’nin uyguladığı ambargo sonrasında Türkiye’nin Amerikan askeri üslerinden birçoklarını kapatmasının da Türkiye-SSCB alakalarının gelişmesinde olumlu tesiri olmuştu. Uzgel’e “CAATSA yaptırımları sonrası Türkiye-Rusya münasebetlerinde yeni gelişmeler yaşanır mı?” diye sorduk: “Rusya yok burada. Türkiye’ye ne iktisadi açıdan yardımcı oluyor ne de dış siyaset mevzularında ardında duruyor. Bu manada ne Libya’da var ne de Suriye’de tam olarak var. Doğu Akdeniz’de de Rusya’nın bir takviyesini görmüyoruz.”
Rusya’nın stratejik ve iktisadi problemler, daha ucuz güç yahut düşük faizli kredi üzere hiçbir hususta Türkiye’ye dayanağı olmadığını söyleyen Uzgel, “Hem Rusya ile Batı’ya karşı istikrar kurmak istiyorsun. Lakin Batı ile ilgilerin makûs ve Rusya’dan da gereğince takviye alamıyorsun. Bunun dış siyaset açısından çok önemli bir sorun olduğunu düşünüyorum” tabirlerini kullanıyor.
6-) BIDEN’IN RESMEN GELİŞİ BİR ŞEYLERİ DEĞİŞTİRİR Mİ?
Emekli Büyükelçi Loğoğlu, Türkiye’nin S-400 konusundaki itirazlarında haklı olduğunu aktararak, “”Biden bakacak, ‘bu kararı aldık ancak Türkler buna itiraz ediyor. NATO üyesi sanki bir tahlil bir çıkış yolu olabilir mi?’ o manada bilhassa de Türkiye’nin tavrıyla karşılıklı bir çıkış yolu aramak için bir fırsat yaratıyor Biden idaresi tarafından” diyor.
ABD Türkiye alakaları açısından konuşulan bir başka bahis da Ocak ayında Joe Biden’ın misyonu resmen devralmasından sonra bağlarda iyiye gidişat olup olmayacağı. Medyada yaptırım kararıyla ilgili ‘Biden’ın gelişiyle birlikte daha net aşikâr olur’ biçiminde görüşler kelam konusu. Lakin Uzgel hiçbir değişiklik olmayacağı görüşünde. Zira ABD’de alınan bu karar başkanlar ve partiler üstü.
Alınan kararın Trump’la ilgisi olmadığını söyleyen Uzgel, kelamlarını şöyle noktalıyor: “Türkiye’ye ‘içinde bulunduğun NATO’ya uygun davran’ dediler. Erdoğan bunu Trump’la biraz engelledi ve erteledi fakat gidildi Sinop’ta deneme yapıldı. Bu siyaseten alınmış bir karardır ve siyaseten uygulanır. Şu anki şartlarda bu bahiste bir ileti verdiler. Bunu daha da sertleştirebilirler.”
Sözcü
