Kimi oyuncular seyirciden yalnızca kuru bir alkış alır, kimi sanatkarlar ise en coşkulu alkış sağanağının üstüne taşarak, halkta oluşturdukları derin hürmetle ismini yüreklere ve tarihe yazdırır. İşte Orhan Aydın, yalnızca sahne ışıkları altında değil, tüm karanlıkların içinde parıldayan böylesine saygın bir sanatçı ve bir rol modeldir. Türk Tiyatrosu’nun duayenlerinden Orhan Aydın’a baktığım vakit koca bir cihanı sevgili yüreğine nasıl sığdırabildiğini görüyorum. Sanatkarlar Teşebbüsü Sözcüsü olarak, hak arayışının en güçlü başkanlarından biri olduğunu görüyorum. Aydın sorumluluğunu tam manasıyla taşıdığını, kimi vakit sahnede, kimi vakit sokakta, kimi vakit toplumsal medya platformlarında halkın hasretlerini haykırdığını ve toplumun yürek aşılarından biri olduğunu görüyorum. Artık ona biraz daha yakından bakmak istedim. Çağdaş demokrasi ve aydınlanma çabamızda etkileyici izler bırakmaya devam eden usta sanatçıyı merak ve hevesle incelerken, sohbetini dinlemeye doyamadım.
1954 yılının 22 Mart’ında, yeryüzünün cennet köşelerinden Artvin Şavşat’ta, Rabia ve Kazım Aydın’ın dört çocuğunun birincisi olarak geldi dünyaya. Bu kuvvetli coğrafyanın okuma-yazma oranı çok yüksek olan aydın toplumunda şuur ve direnç ile doldu benliği.
Babası Kazım beyefendi, Köy Enstitüsü mezunu bir cumhuriyet öğretmeniydi. Toprağın işlenmesinden, edebiyatın, sanatın ve hayatın birçok alanına kadar yoğrulmuş Kazım öğretmen akordeon, piyano ve mandolin de çalardı. Aile sabahları güne klasik müzikle uyanırdı. Bu türlü bir ortamda yetişen ve küçük yaşlarından itibaren tam bir kitap kurdu olduğunu belirten Orhan Aydın, “diyor ve ekliyor: Çocukluğumu çiçeklendiren; kitaplar, sanat, Köy Enstitüleri ve Halk Meskenleri olmuştur.
İlkokul ikinci sınıftan itibaren 23 Nisan’ların, 29 Ekim’lerin, 19 Mayıs’ların yıldönümlerinde, tıpkı Can Yücel’in sevdiği üslupta bağıra bağıra şiirler okuyan bir öğrenciydi. Ortaokul ikinci sınıfa geldiğinde ise babasının eline tutuşturduğu o şiirlerin hepsinin Nazım Hikmet’e ilişkin olduğunu öğrendi. Koca Şair’in sansürlü olduğu yıllarda, Mavi Gözlü Dev’in ölümsüz dizeleri çocuk kalbinin ezberindeydi. “Babamın yasaklı şiirleri yazdığı kahverengi kaplı defteri hala saklıyorum ve en ufak bir sıkışmamda, daralmamda başvuruyorum. Bu beni tekrar sevinçlendiriyor” diyor Orhan Aydın. Hayatında, Nazım’ın saçtığı uçsuz bucaksız bir kır bahçesi olduğunu vurguluyor.
Köy Enstitülü bir babası olunca, onun da hayatı tayinler ve sürgünlerle geçti. Fakat bu, Anadolu’yu daha yakından tanımasına pencereler araladı. Yetişkinliğe eriştiğinde ise yurdun tamamını tiyatro sanatkarı olarak arşınlayacak, böylece çok okuduğu üzere, çok gören biri olacaktı.
İlkokul çağında yerleştikleri Antalya’nın onun ömründe başka bir yeri var: Konutumuz Side Antik Tiyatrosu’nun bitişiğinde, incir ağaçlarının altında iki katlı bir konuttu. Müze müdürünün çocukları ve sonra kendisiyle dostluk kurdum, tarihe merakım oluştu, antik tiyatroların insan hayatındaki yerini ve geçmiş kültürlerden günümüze kalan mirası öğrendim. 25 bin kişilik Aspendos Antik Tiyatrosu’nda mikrofonsuz oynanan oyunları büyük bir heyecanla izledim. Aklım zenginleşti ve mesleğe olan tutkum çoğaldı.
Her haftasonu bisikletine biniyor, Aspendos’un önünde köylülerinin tasarladığı heykelciklerin turistlere satışını yaparak harçlığını çıkarıyor, daha çocuk yaşta alın teriyle kazanmayı ve emeğin pek büyük kıymet olduğunu öğreniyordu. Ortaokulda sınıf arkadaşlarının seçimiyle tiyatro kolu lideri oldu, müsamerelerin birçoklarında başrol oynadı.
Takvim yaprakları 1973’ü gösterdiğinde Aydın Ailesi’nin yeni adresi Ankara’ydı. Burası sanatın da başşehriydi. Artık hayatının tamamı sanatla geçmeye başlamıştı. Çabucak her gün tiyatro, opera, bale ve senfoni orkestraları konserlerine gidiyordu. Ve o günlerde yolu Halk Konutları’yla kesişti: Okullu olmama karşın kendimi Halk Konutları’nda yetişen bir oyuncu sayıyorum. Babamın kütüphanesinde tanıştığım tiyatro ve edebiyat kahramanlarıyla Halk Konutları sahnelerinde kucaklaştım. Ülkemin taşına, toprağına, ağacına, suyuna, kuşuna, insanına daha da sevdalandığım bir süreçti bu. Benim neslimden artık ekranlarda görülen usta oyuncuların, usta direktör ve oyun müelliflerinin değerli bir kısmı o okulun mezunlarıdır. Tamamı prensipli sanatçı olmuştur, sistemin bir kesimi olmayı reddetmiştir. Zira sanatçı sistemin yapışığı değildir. Kendi kanıları bile iktidarda olsa eleştirmek, vicdanlı, faziletli, onurlu olan bir sanatkarın temel misyonlarından biridir.
Lise birinci sınıftan itibaren, bir yandan okurken, öbür yandan da Yenimahalle’deki Halk Konutları sahnesinde rol alan profesyonel bir tiyatro oyuncusuydu artık. 12 yıl boyunca çıktığı turnelerle Türkiye’nin dört bir yanını adım adım arşınladı. Salon kıtlığı içinde sanata erişemeyen yurttaşlar önceliğiydi. Köy meydanlarında, yazlık sinemalarda, cami avlularında, okul bahçelerinde bile oynadı: Hayatımın en büyük zenginliğiydi. Zira bu ülkenin personellerini, işçilerini, fakirlerini, birebir vakitte aydınlarını, çaba eden insanlarını, bağımsız, özgür, demokratik, hak, hukuk ve adaletin olduğu bir ülke olması için çaba edenleri, 68’in bağrında ortaya çıkanları, 78’de meydanlara çıkıp eşitlik, kardeşlik, barış ve aşk diyenleri o turnelerde yakinen tanıdım ve onlarla dostluğum çoğaldı.
Aydın, Köy Enstitüleri üzere Halk Konutları’nı de insan gururu, haysiyeti, fazileti için hayatı besleyen büyük ırmaklar olarak nitelendiriyor: İnsanların yan yana gelmesini, ülke meselelerini konuşmasını düşmanlık olarak bellemiş zihniyetler evvel bu iki alanı kapattılar. O gün bugündür bu ülkenin aklı ve geleceği daima karanlık.
Yüzlerce tiyatro oyunu, dizi ve sinema sinemasında rol aldı, direktörlük yaptı. “Neme lazım, apolitik olayım, keyfime bakayım, bana ne” demedi, siyaset ömrün her alanında etkiliydi ve o da siyasal ve toplumsal problemleri sanatıyla yorumladı. Sürekli sanatın akıl zenginliği yaratmak ve insan hayatını değiştirmek vesilesi olduğunu savunanlardan oldu. Bunun için oyunlar oynadı, şiirler söyledi, halaylara durdu. İşçilerle, devrimcilerle, yurtseverlerle omuz omuza yürüdü: Mustafa Kemal’in “Cumhuriyet’in temeli kültürdür” dediği anlayışın izini sürerek gayret ettik. Hiç kimseden hiçbir biçimde korkmadık. Kurucu pahalara, Altı Ok’un altısında belirtilen prensiplere, adalete, eşitliğe, bağımsızlığa, laikliğe, cumhuriyete, demokrasiye sonuna kadar sahip çıkarak sanat ürettik.
Elbette yürüdüğü yol dikensiz gül bahçesi değildi. Baskılara, akınlara uğradı, gözaltına alındı, tutuklandı, yargılandı, yasaklandı lakin hiç boyun eğmedi, asla yolundan dönmedi. Orhan Aydın’a evvel 1970’lerin ve 1980’lerin çalkantıları ortasında yaşananları sordum, sonra bu periyotla kıyaslamasını istedim.
Büyük sancıların, büyük üzünçlerin yaşandığı süreçtir. Tarihteki bütün faşist darbelerin, gerici – ırkçı dayatmaların tamamında insanlık ne yaşadıysa benim ülkemde de bunlar yaşandı. Hem 12 Mart’ta, hem 12 Eylül’de bu ülkenin sanatkarları, müellifleri, çizerleri, aydınları, devrimcileri, yurtseverleri baskılara uğradı, cezaevlerine atıldı. Biz de tutuklandık. Ancak bunu hayatımızın içinde gururlu bir bayrak üzere savurduk, bir namus nişanesi olarak taşıdık. Komünist damgası vurdular, “Eğer öyleyse komünistiz” dedik. Devrimci damgası vurdular, “Eğer öyleyse devrimciyiz” dedik. Kemalist damgası vurdular, “Eğer öyleyse Kemalistiz” dedik. Kuvayı Ulusala ruhuna, bağımsızlık savaşına, bu ülkenin ortaya çıkışına, kurucu ayarlarına, eşitliğe, barışa ve kardeşliğe daima sahip çıktık. Baskı ve zulüm gördük. Ancak hiçbir vakit bu periyottaki üzere ötekileştirilmedik, ayrıştırılmadık. Hiçbir vakit bu devirdeki üzere düşman ilan edilmedik. Ülkeyi yöneten bir anlayış tarafından “Sanatçı müsveddesi” ilan edilmedik. 90 yıldır yaşamadığımız en büyük düşmanlığı ve acıları 18 yıldır bu nizam ve nizamın yürütücüleri sayesinde yaşadık, maalesef.
Bu kaygıların yalnızca tiyatronun değil, sinemadan edebiyata, müzikten dansa, şiirden fotoğraf ve heykele varana kadar bütün sanat alanlarının ortak sorunu olduğunu vurgulayan Orhan Aydın, kendine sanatçı diyen herkesin ortaklaşmasını, dayanışmasını, güçbirliği yapmasını ve örgütlenmesini gerektiren bir süreçten geçildiğini tabir ediyor. Gerçekten, tam da bu yüzden 2012 yılında oluşturulan Sanatkarlar Teşebbüsü Sözcülüğü vazifesini, usta şair Ataol Behramoğlu ve usta ressam Bedri Baykam’la birlikte büyük bir özveriyle yerine getiriyor. Üstelik yalnızca sanatkarların haklarını savunmakla kalmıyor, nerede bir ezilen, sömürülen, haksızlığa uğrayan varsa onların da yanında olarak ses yükseltiyor. Yoldaşlarıyla bir arada, oksijen üreten Poseidon Çayırları üzere, demokrasinin nefes borularından olmaya çalışıyor.
Usta sanatkara, pandemi devrinin sanat üretimi ve sanat işçilerini nasıl etkilediğini, bu doğrultuda hangi teşebbüslerde bulunduğunu da sordum:
Savaşlarda, darbelerde ve pandemilerde evvel sanatın perdesi iner ve hayat susar. Kültür Bakanı ve bakanlık yetkilileriyle birebir görüşmelerim oldu. Dünyada neler yapıldığına örnekler verdik ve ne yapılması gerektiğini yedi husus halinde bakanlığın önüne koyduk lakin hiç dinleyen olmadı. “Ey Almanya, ey Fransa, ey İngiltere” diyenler, onların sanatkarlara yaptığı katkıları görmezden geldiler. Mesela, benim de pek çok açıdan muhalif olduğum Almanya Başbakanı Angela Merkel, devletin bünyesindeki sanatkarından, sokakta üreten sanatkarına dek hepsine seslenişte bulunarak, “Biz her birinize ayda 5 bin Euro vereceğiz, bütün sıhhat hizmetlerini fiyatsız sağlayacağız, kiralarınızı ödeyeceğiz, üretim ortamı yaratacağız. Siz kâfi ki sıhhatinizi koruyun. Siz kâfi ki insanlığın ve Almanya’nın geleceği için üretin” dedi. Mustafa Kemal’in “Sanatsız kalmış bir toplumun hayat damarları kopmuş demektir” kelamı Almanya’da karşılık buldu lakin Mustafa Kemal’in topraklarında düşmanlık olarak geri döndü.
Yandaşlık yapanları kelam konusu bile etmiyorum ancak bilhassa genç kuşaktan birçok çağdaş sanatkarın toplumsal problemler karşısında duyarsız yahut sessiz kaldığını gözlemliyorum. O yüzden merakla sordum: Neden bu türlü suskunlar? Gençlere tavsiyeleriniz nedir?
Sevgili Gökmen, bu sorunu yanıtlarken birtakım arkadaşlarımın canı yanacak fakat doğruyu söylemem gerek. Yoksa o dehşet duvarının tabanında pinekleyen biri olsaydım herhalde bu röportaja bile gerek kalmazdı diye düşünüyorum. Geçmişinde hayata ışıklar saçmayı hedeflememiş, kendi kendini eğitebilecek bir taban oluşturmamış, kitap okumamış, dünya sanat hareketlerinden ve insanların yaşadığı acılardan uzak durmuş, birtakım sırça köşkler oluşturup onların içinde konumlanmış beşerler sanatsal yaratıcı tarifinde yer bulamazlar. Ekmek fiyatından, taban fiyattan, personelin işçinin ne yaşadığından, zulümden, bayan cinayetlerinden, tabiat ve hayvan katliamlarından habersiz olandan, ‘işime bakarım’ diyenden, sete gidip, repliklerini söyleyip, fotoğraflar çektirip meskenine gidenden barış içinde, aşk içinde, huzur içinde bir hayat beklemek ve toplumda olup bitenler hakkında bir kelam söylemelerini ummak beyhudedir. Kimileri artist olur, kimileri artiz olur. Susanlar, korkanlar bu artizlerdir. Örgütlenmiş cehalet aydınlığa karşı, halka karşı düşmanlıktır ve onlar bu sistemin bir modülü olmuşlardır. Küçük bir sistem değişiminde de saf değiştireceklerdir. Sanki o vakit toplum tarafından ne kadar kabul görürler, ne kadar hürmet görürler?
Sözcü
