The Queen’s Gambit dizisi, bir bayanın satranç dünyasında yaşadığı sorunlu çıkış öyküsünü ele alıyor. Lakin satranç tarihinin seçkin düzeydeki tek bayan oyuncusu Judit Polgar’a nazaran “sıkıntı” sözcüğü gerçek hayatı anlatmakta epeyce yetersiz kalmakta.
Mesleği boyunca dünyanın en iyi oyuncularını, hatta 2002’de 1 numarayken Kasparov’u da yenen Polgar kurgu bir karakter olan Beth ile gerçek manada bağ kurabilecek şahısların başında geliyor. 2015’te satrancı bırakan Polgar, birinci 10’da yer almış ve dünya şampiyonasında yarışmış tek bayan oyuncu. Diziyi izlerken Beth karakterinin performansını fevkalade bulan Polgar dejavu yaşadığını belirtiyor fakat kendisini Beth ile özdeşleştiremediği noktalar da çok. Mesela, erkek oyuncuların ona olan davranışları.
Walter Tevis’in 1983 tarihli tıpkı isimli romanından uyarlanan The Queen’s Gambit, Soğuk Savaş devrinde yetimhanede büyüyen bir bayan satranç oyuncusunun kurgusal kıssasını anlatıyor. – Phil Bray / Netflix
“Beth’e karşı çok iyiydiler” diyen Polgar yükselişe geçtiği yıllarda erkeklerin onun yeteneği hakkında aşağılayıcı yorumlar ve latifeler yaptığını anlatıyor. Lakin Polgar’a nazaran o latifeler komik değil can acıtıcıydı.
Macaristan doğumlu Polgar’ın dorukta yer alabilen tek bayan oyuncu olması, “The Queen’s Gambit” üretimiyle birleşince satrançta bir cinsiyetçilik tartışması da alevlendi: Bayanlara karşı ayrımcılık mı yapılıyor?
Birinci kelamı yeniden Polgar’a verelim. Macar usta; ergen yaşlarda altı kez ABD şampiyonu olmuş bir oyuncuyu yendiğinde satranç modüllerinin kendisine atıldığını hatırlıyor. Fizikî tehdidin ve duygusal istismarların yaşı büyüdükçe tacizler halini aldığını söyleyen Polgar, mesleği boyunca değişmeyen tek şeyi, bir bayanın erkeklerle üst düzeyde rekabet edemeyeceği algısı olarak tanımlıyor. Kendi hayranlarının bile bu türlü düşünmesinden yakınıyor.
Bu noktada farklı görüşte olanlar da var. Bayanlar ortasında 3 numarada yer alan Hintli oyuncu Koneru Humpy, erkeklerin bayanlardan daha iyi satranç oynadığını öne sürüyor: “Bu kanıtlandı. Kabul etmek zorundasınız.”
Kelam konusu bakış açısı satranç topluluğunda o kadar ön kabul görmüş durumda ki bayanlar için başka turnuvalar var, hatta Dünya Satranç Federasyonu bayanlar için başka bir “büyük usta” unvanı yaratmış durumda. Anastasiya Karlovich üzere mevcut durumu destekleyen bayan büyük ustalar da mevcut. Karlovich’e nazaran başka turnuvalar bayanların oyuna iştirakini artırıyor.
Polgar’ın Kasparov’u yendiği maçtan bir imaj / Youtube
KÜLTÜREL ETKENLER VE ÖNYARGILAR
Erkek oyuncular da bayanların satranç için “yaratılmamış” olduğunu düşünürken, birçok kişi ise “kültürel beklenti” ve “toplumsal önyargıları” bayanların geri planda kalmasının temel nedeni olarak görüyor.
Satranç hocalığı yapan Elizabeth Spiegel de kültürel stereotiplerin insanların satrancı öğrenmesini direkt etkilediğini belirtiyor. Erkek öğrencilerin çok özgüvenli olduğunu ve bunun satrançta silahtan çok zaaf olduğunu söyleyen Spiegel, kız öğrencilerin ise, “Sanırım yanlış düşünüyorum ama…” diye kelama başladığını anlatıyor.
Judit Polgar / Instagram
Judit Polgar toplumun ve ailelerin, kız çocuklarının satrançta gelişme isteğini baltaladığının altını çiziyor. Yakın geçmişte ABD bayanlar şampiyonu olan Irina Krush de erkek ve kızlar ortasındaki kültürel kırılmanın genç yaşta gerçekleştiğinden bahsediyor. ABD’de 7-8-9 yaş aralığındaki üst düzey oyuncuların tamamına yakını erkek. Bu da bayanların oyuna iştiraklerini azaltan bir öteki gerçeğe neden oluyor: Çocuk yaşta sosyalleşecek kimseyi bulamamak.
ABD Satranç Federasyonu’nda Bayan Programı Yöneticisi olan Jennifer Shahade’e nazaran de genç kızlar satranç oynamayı bırakıyor zira etrafta çok az sayıda kız oluyor. Çocukların toplumsal bir dayanak aradığını söyleyen Shahade, dizideki Beth karakterinin de yalnız olduğunu hatırlatıyor.
‘SEKSİZM ÇOK DAHA GÜÇLÜ’
Polgar’ın satrançtaki cinsiyetçilik vurgusuna dayanak veren bir öteki bayan oyuncu ise 22 yaşındaki Dorsa Derakhshani. Derakhshani’nin kıssası de en az Beth’inki kadar güçlü.
Dorsa Tahran’da doğdu. Çocuk deha olarak tanınıyordu. 18 ayda okumaya başladı. Babası ona 2 yaşındayken satranç öğretmeye başladı. 8 yaşında birinci turnuvasını kazandı. 18 yaşında “kadın büyük usta” ve “uluslararası büyük usta” unvanlarını kazanarak İran tarihindeki en yüksek sıralamaya yükselen ikinci bayan oyuncu oldu.
Dorsa Derakhshani / Instagram
2017’de Gibraltar Satranç Festivali’nde baş örtüsüz oynadığı için İran Satranç kadrosundan kovuldu. Olayın dünya çapında duyulmasının akabinde Saint Louis Üniversitesi’nden burs alan Dorsa artık ABD kadrosu için yarışıyor. Dorsa da Beth üzere her gün saatlerce antreman yapıyor, gözü kapalı formda ataklarını oynayabiliyor.
‘YA HOŞ OL YA DA SATRANÇ OYNA’
Dorsa Derakhshani, birebir Polgar üzere gerçek hayatta yaşadığı cinsiyetçiliğin dizidekinden kat kat fazla olduğunu söylüyor. Genç bir kızken sıklıkla kendisine, “Ya hoş olabilirsin ya da satranç oynayabilirsin” dendiğini anlatan Derakhshani, kazandığı oyunlar sonrasında “Erkek üzere oynadın” kelamlarını işittiğini söz ediyor. Sıklıkla duyduğu “Kızlar satranç oynamaz” lafını genelde “Oynasalar da erkeklerden berbat oynarlar” vurgusu takip ediyor.
Dorsa cinsiyetçiliğin yalnızca anavatanı İran’la sonlu olmadığının altını çiziyor. Avrupalı koçlarından birinin ruj sürmesinin oyununu baltaladığını söylemesi onu büyük bir hayal kırıklığına uğratmış. ABD’de de aldığı bursun erkekler tarafından daima sorgulandığını söz ediyor.
Kelam konusu davranış bütünü daha berbat bir hal de alabiliyor.
“Satrançta birçok bayan avcısı var. Turnuvalar için farklı ülkelere gidiyorsunuz, farklı kurallar ve kültürler var. İstek yaşı da çok değişiklik gösteriyor. Yaşınızın 2 yahut 3 katında adamlar size asılıyor. Neyse ki annemle seyahat ediyorum”
Tahminen de The Queen’s Gambit etrafında oluşan ilgi, mevcut durumun değişmesi için bir kapı açabilir. Pandeminin de tesiriyle Google’da satranç aramalarının bu yıl ikiye katlandığı görülüyor. Yaratıcılığı, stratejik ve analitik düşünmeyi artıran bu hoş oyunda bayan oyuncuların tek gayreti ise tahta başında olmalı.
Sözcü
